Ryuuk Ryuuk
15808
BLOG

Terminologia szermiercza, czyli o rodzajach mieczy

Ryuuk Ryuuk Kultura Obserwuj notkę 10

Czy miecz samurajski jest szablą? Czym tak naprawdę był rapier i czy był używany na polu bitwy? Co to takiego ta „szpada”? Kto wymyślił „półtoraka” i dlaczego miecz długi niektórzy nazywają (błędnie!) bastardem? Czyli nieco o zwariowanej terminologii szermierczej:)

Miecz to zawsze broń uniwersalna, do pchnięć, cięcia i rąbania. Nawet jeśli weźmiemy tak różną broń jak rzymski gladius, ogromny zweihander, miecz długi, czy basket-hilted sword (pałasz/miecz koszowy), czyli broń bardzo się różniącą, pochodzącą z różnych epok i kultur, dostosowaną też do odmiennej taktyki walki, to (mimo tak ogromnych różnic) zawsze spełniała ona takie właśnie wymogi. Miecz był bronią drogą i wymagającą, jednak zawsze stanowił obiekt westchnień wielu wojowników (niezależnie od pochodzenia), co najlepiej dowodzi jego ogromnej skuteczności.

Jest ogromny kłopot z nazewnictwem. Nazwa miecz (sword, epee, schwert, spada) była stosowana w wielu przypadkach, często w odniesieniu do broni bardzo wyspecjalizowanej, która cechy miecza traciła. Trzeba jednak przyznać, że tej dziedzinie prawdziwy cyrk zrobiono dopiero ostatnio:) Różnego rodzaju specjaliści od broni białej, bronioznawcy i historycy, którzy dokonują dziwacznych segregacji według zagięcia jelca, no i opierają się na błędnych, wręcz głupich twierdzeniach byłych szermierzy sportowych, narobili tu potwornego zamieszania.

Osobiście uważam, że należy postawić większy nacisk na budowę głowni (części użytkowej) niż rękojeści (choć o tej nie wolno zapominać), a także zwrócić uwagę na rozpoznanie sposobów użycia broni, czyli samej sztuki szermierczej.

Miecz długi

Terminologia szermiercza, czyli o rodzajach mieczy

Zacząć należy od króla:) Miecz długi (longsword, langenschwert, longue epee, spadone) to wyjątkowa broń, ciesząca się ogromnym szacunkiem, z powodzeniem używana na polach bitew i podczas pojedynków. Sztuka posługiwania się mieczem długim była wspaniale rozwinięta i została poznana dzięki licznym traktatom szermierczym, w których zajmuje ona eksponowaną pozycję. Jest to broń we wprawnych rękach niezwykle skuteczna, uniwersalna, bo doskonale nadaje się zarówno do walki w pełnej zbroi jak i bez żadnego pancerza.

Charakterystyczną cechą miecza długiego jest prostota jego budowy, wręcz ascetyczność w formie:) Chodzi o długą (dwuręczną!) rękojeść, długie i proste wąsy jelca, bez żadnych wymyślnych obłęków i dziwacznych zawijasów (itp.), które mogłyby przeszkadzać w pełnym wykorzystywaniu sztuki szermierczej. Miecz długi taki po prostu musiał być.

Należy też wyraźnie zaznaczyć – miecz długi to wyłącznie miecz długi:) Tzw. półtorak (miecz półtoraręczny), czy bastard (miecz bękarci) to już zupełnie inna broń.

Bastard (półtorak)

Terminologia szermiercza, czyli o rodzajach mieczy

Oto winowajca wcześniejszego nieporozumienia, młodszy braciszek miecza długiego. Jakkolwiek nazwa bastard (bękart) może sugerować jego pochodzenie plebejskie (czy przeznaczenie dla klasy niższej), to bastarda używała głównie szlachta:) Wiemy, że na różnych turniejach odbywały się walki z użyciem tego właśnie miecza, jako oddzielna kategoria. Od miecza długiego różnił się krótszą (półtoraręczną:) rękojeścią i fantazyjnymi jelcami. Sztuka szermiercza w przypadku bastarda była znacznie bardziej ograniczona niż w mieczu długim (można było sobie pozwolić na zdobnictwo), co za tym idzie prostsza, a przez to popularna.

Nazwa „hand and a half sword” (miecz póltoraręczny) pojawiła się po raz pierwszy u Enrique de Leguina (1564), który pisał o „una espada de mano y media”. Odnosiło się to oczywiście do miecza bastardowego, jednak nie było to określenie często spotykane. Tak naprawdę termin „półtorak” został w pełni rozpropagowany dopiero w XX wieku.

Miecz z puklerzem (sword and buckler)

Terminologia szermiercza, czyli o rodzajach mieczy

Jednoręczny miecz z puklerzem (buckler, bochiero, rondash) był niezwykle popularnym zestawem, głownie w samoobronie, choć na wojnie też był spotykany. Co jednak bardzo ciekawe, był zauważalny nawet w kulturze i sztuce. Wizerunki uzbrojonych w ten sposób aniołów można spotkać na wielu freskach i obrazach – są oni przedstawiani nawet w klasycznych i nie do pomylenia postawach:) Owa mała tarcza przybierała czasem bardzo ciekawe formy (na stronie z traktatu przypominająca zwinięte skrzydło nietoperza), wykonana zaś była z drewna i stali. Termin „buckle” zaczął oznaczać spinanie/ zapięcie – spinano tak miecz z puklerzem, co powodowało brzęczenie. W wyniku tego „buckling” już w staroangielskim określało zawadiackie dzwonienie, ostrzegawcze hałasowanie, które miało zawiadować kogoś … groźnego. Taki staroangielski „Real McCoy” …

Traktat I.33 (Rękopis Walpurgii), przedstawiający sztukę walki mieczem i puklerzem jest prawdopodobnie pierwszym znanym nam podręcznikiem sztuki szermierczej. Miecz z puklerzem był skutecznie używany co najmniej od XI do XVII wieku, zarówno w samoobronie, jak i na polach bitew.

Zweihander (bidenhander)

Terminologia szermiercza, czyli o rodzajach mieczy

Największy ze znanych nam mieczy jest wbrew pozorom bronią wymagającą technicznie, z doskonale rozwiniętą sztuką szermierczą. Zweihander stał się popularny w wieku XVI, używany przez oddziały najemnych lancknechtów. Metoda walki wielkim dwuręcznym mieczem jest w zasadzie przedłużeniem klasycznych metod walki z mieczem długim. Zweihander jest oczywiście dłuższy i cięższy od miecza długiego, jednak wbrew pozorom jego waga nie jest duża – od 2 do maksymalnie 3,5 kg. Sporadycznie mogły występować egzemplarze nieco cięższe, jednak miecz ważący więcej niż 4 kg jest najprawdopodobniej wyłącznie na pokaz. Oczywiście były naprawdę wielkie zweihandery (największy znany miał długość 2,5 metra!) i wagę nawet ponad 20 kilogramów, jednak były to egzemplarze wyłącznie reprezentacyjne.

Zweihander był używany przez najlepiej wyszkolonych i opancerzonych, co za tym idzie najlepiej opłacanych lancknechtów, zaliczanych do tzw. doppelsoldners (lepiej opłacanych). Nie służył jednak do obcinania pik, trzech głów naraz, czy przecinania koniom pęcin, był po prostu normalną bronią. Sprawdzał się na polu bitwy, gdy udało się nadgryźć formację pikinierską – w powstała wyrwę wpadali doppelsoldners z zweihanderami i następowała rzeź … Być może z tego powodu często w starciach formacji pikinierskich powtarza się często schemat niewielkich (minimalnych) strach wśród zwycięzców i ogromnych wśród przegranych.

Słynny arsenał w Graz ma 69 wielkich zweihanderów z XVI wieku, których rozmiary oscylują od 144 do 199 cm, waga zaś od 1,52 do 5,92 kg. Na te wybujałe parametry wpływa kilka specyficznych egzemplarzy, o rozmiarach powyżej 180 cm i wadze ponad 4 kg, które najprawdopodobniej na pole bitwy nigdy nie zawitały.

Wielki miecz (great sword)

Terminologia szermiercza, czyli o rodzajach mieczy

W typologii Oakeshott’a typ XIIa, czyli powiększona wersja miecza późnego średniowiecza. Mimo iż ten great-sword (grand espee, grete swerde), był bronią piechoty, zaś w średniowieczu faktycznie czasami nazywano go np. twahandswerd (czyli miecz dwuręczny), to jednak należy go odróżnić od renesansowego zweihandera:) Pozbawiony był on charakterystycznego ricassa, zaś sposób jego użycia prostszy i nie wpisany (prawdopodobnie) w złożoną taktykę pola walki. Popularną nazwą dla tego miecza był „wielki miecz wojenny” (war sword, grete swerdes of warre, grans espees de guerre).

Była to broń do walki z wojownikami w lekkiej zbroi (lub w ogóle jej pozbawionym), dlatego zwykle charakteryzował się mocną konstrukcją. Dorównywał wagą późniejszym zweihanderom (2-3,5 kg), jednak rozmiarami już nie (do 160 cm). Należy też zauważyć, że występowały wielkie miecze o węższych ostrzach, mających w zamyśle służyć do walki z przeciwnikiem w zbroi płytowej. Z tego właśnie powodu niektóre z nich są nazywane (oczywiście błędnie) długimi.

Rapier

Terminologia szermiercza, czyli o rodzajach mieczy

Rapier to broń jednoręczna, z możliwością przełożenia palca wskazującego przez jelec, o lekkiej i sztywnej głowni i ciężarze skumulowanym w rozbudowanej rękojeści. Sztuka walki tą bronią (wykorzystywana niemal wyłącznie do pojedynków) bazuje przede wszystkim na pchnięciach, uderzenia tam w zasadzie nie występują, zaś cięcia ograniczone są do tzw. pocałunków (hiszpańskich), zwanych po włosku scromaccioni, czyli drobnych, uciążliwych skaleczeń zadawanych końcówką broni.

Nazwa rapier faktycznie pochodzi od hiszpańskiego „espada ropera”, czyli miecz do stroju, tyle że początkowo odnosiła się ona do (oczywiście) normalnego miecza. W wysoko-niemieckim występuje nazwa rappir jako określenie do miecza, w tym wypadku do ensis hispani (miecza hiszpańskiego). Po prostu w tej charakterystycznej sztuce szermierczej początkowo używano klasycznego miecza, jednak dość szybko stworzono broń o rapierowych cechach, by jak najbardziej przystosować się do wymogów tej sztuki.

Należy wyraźnie zaznaczyć, że rapier nie pojawiał się na polu bitwy, jedynie przy boku oficerów i dowódców nie biorących udziału w walce. Była to broń dość długa, zazwyczaj pozbawiona ostrzy, sztywna i używana niemal wyłącznie do pchnięć, więc na polu walki … nieprzydatna.

Szpada

Nazwa polska szpada pochodzi od włoskiego spada, oznaczającego miecz, stąd nie do końca jest trafiona. Tego typu broń nazywano najczęściej „small sword” (mały miecz), „epee de cour” czy „court sword” (miecz pojedynkowy), barwnie – miecz do poduszki. Powstała ona w XVII wieku jako skurczony rapier o podobnych cechach, tyle że w miniaturze. Po jakimś czasie sztywne ostrze nieco uelastyczniono, zaś fantazyjne i obłęki wyrzucono. Długość 50-90 cm, waga 300-500 gram. Śliczna i delikatna broń, przez arystokrację traktowana jak biżuteria.

Terminologia szermiercza, czyli o rodzajach mieczy

Według niektórych teoretyków szermierki w tej broni osiągnięto niemal doskonałość szermierczą (chodzi o rozwój sztuki), zaś broń stała się strasznie zabójcza. Jest to oczywiście totalna bzdura. Sztuka szermiercza z użyciem małego miecza nie stanowiła żadnego przełomu w szermierce, tylko jej zubożenie. Zaś popularność tej broni nie była efektem nadefektywności w zabijaniu, tylko wprost przeciwnie – małego ryzyka odniesienia śmierci, czy poważnej rany. Pojedynki z jej udziałem zwykle kończyły się właśnie niewielkimi ranami, pozwalając bezpiecznie kończyć wszelkie spory, bez uszczerbku na ciele i honorze. Analiza różnych przekazów, jak i starych filmów z zapisem pojedynków, jasno dowodzi, że zdecydowana większość z nich kończyła się niegroźnymi dla życia skaleczeniami przedramienia.

Oczywiście walory estetyczne też były ważne. Była to broń niezwykle efektowana i lekka, nie sprawiała zatem problemów, stanowiąc powód do dumy dla dawnych fircyków.

Estoc (tuck)                                               

Terminologia szermiercza, czyli o rodzajach mieczy

Tak jak w pełni ukształtowany rapier i szpada, estoc też w zasadzie nie był mieczem:) Jednak jest to broń, która, choć nie była zbyt popularna, to jednak korzystała w dużym zakresie ze sztuki szermierczej, charakterystycznej właśnie dla miecza. Estoc to oczywiście wyspecjalizowana broń do walki z przeciwnikiem w zbroi. Długa, dwuręczna rękojeść, wydatne jelca (jak w mieczu długim) i sztywna, solidna (pozbawiona ostrzy) głownia. Czymś takim bez problemu przebijało się lekką zbroję, w płytowej zaś szukano miejsc niechronionych, spojeń. Można było używać go jak miecza, oczywiście w ograniczonym zakresie, np. w technikach odsunięć. Estoc najlepszy był w tzw. półmieczu, gdy lewą ręką chwytało się za głownię, by użyć go jak włóczni, precyzyjnie wbić w wybrane miejsce, ewentualnie pozbawić przeciwnika broni, czy też powalić na ziemię (techniki dla tego stylu walki były bardzo rozwinięte).

W naszym kraju najlepiej dał się poznać koncerz, broń długa o jednoręcznej rękojeści, która choć podobna do estoca, to jednak przyszła do nas ze wschodu.

Falchion, dussack, messer, storta, tasak.

Bardzo szerokie ujęcie, obejmujące zwykle broń o krótkim (przeważnie) i szerokim ostrzu, zazwyczaj jednosiecznym (czasem wygiętym). Z uwagi na jej dużą popularność, jak i wspaniale rozwiniętą sztukę szermierczą, warto ją dokładniej omówić w oddzielnym wpisie.

Flamberge

Terminologia szermiercza, czyli o rodzajach mieczy

Tu widać wielki zweihander z głownia płomienistą (nazywany flemberge), jednak należy zauważyć, że inne tego typu pokręcone głownie występowały też przy rapierach. Była to dziwaczna konstrukcja, akceptowalna przy wielkim zweihanderze, jednak w przypadku takiego rapiera zdecydowanie nietrafiona.

Terminologia szermiercza, czyli o rodzajach mieczy

Oczywiście należy tez zauważyć, że termin „flamberge” jest dużo późniejszy, dawniej taką broń nazywano „flammards”, „flambards”, czy „flammenschwert”.

Mieczo-rapiery

Była to próba połączenia zalet bojowego miecza z cywilnym rapierem, próba zdecydowanie nieudana. Powstało nieco takich egzemplarzy (ni pies, ni wydra), nawet trochę się zachowało.

Podstawowym problemem jest to, że dzisiejsi historycy i kolekcjonerzy do kategorii „mieczo-rapier” zaliczają sporo mieczy, które tam się nie powinny znaleźć, np. wenecką schiavonę, czy szkocki broadsword, co zakrawa już na absurd.

Miecz średniowieczny

To termin dla wielu rodzajów mieczy, powstających na przestrzeni wieków, dlatego są one klasyfikowane w wielu kategoriach przez historyków i bronioznawców. Jednak ogólnie można by rzec, że miecze średniowieczne charakteryzowały się prostotą – obosieczna (raczej szeroka) głownia i rękojeść z prostym (zwykle, choć zdarzały się odmiany) jelcem. Jakkolwiek większy nacisk postawiono w nich na uderzenia, to pojawiały się miecze dobrze przystosowane do kłucia, mocno szpiczaste.

Terminologia szermiercza, czyli o rodzajach mieczy

Niewątpliwie najbardziej znanym przedstawicielem tego typu był miecz wikiński/karoliński. Miał on długość od 80-100 cm, wagę od 800-1200 g., środek ciężkości odsunięty nieraz do 22 cm, głownię zwężającą się w niewielkim stopniu, sztych czasami zaokrąglony, rękojeść ciasno klinująca dłoń, jelec nieznaczny, czasem zaokrąglony, tak jakby schowany.  Była to broń przeznaczona do walki z okrągłą tarczą, głównie służąca do rąbania. Specyfika tego miecza polegała na tym, że w owych „kolczugowych” czasach, miecz można było używać jak obucha – nawet jeśli nie przerąbało się kolczugi, to silny cios mógł spowodować tępe obrażenia, zadać dotkliwy ból, czy wytrącić broń z ręki.

Należy zaznaczyć, że jakkolwiek ten wikiński miecz wydaje się głównym „reprezentantem” mieczy średniowiecznych, to było wiele innych typów, w znacznym stopniu różniących się budową.

Terminologia szermiercza, czyli o rodzajach mieczy

Miecz renesansowy

Charakterystyczną cechą tego typu mieczy jest nieco szczuplejsza głownia (choć nie zawsze:) i bardziej zdobna rękojeść – renesans wręcz eksplodował w zdobnictwie. Miecz ten był dobrze przystosowany do pchnięć, używano go też w walce z tarczą, zwiniętym płaszczem, czy sztyletem. Budowa niektórych pozwalała na przełożenie palca wskazującego przez jelec (jak w rapierze), jednak w wielu zachowano klasyczny chwyt w pięść. Ten ostatni element był sporny wśród renesansowych mistrzów, niektórzy z nich (jak Vincento Saviolo) traktkuja przekładanie palca jako poważny błąd.

Miecze renesansowe są przez wielu często zaliczane do rapierów (z uwagi na ich zdobne rękojeści), co jest też powodem do propagowania teorii o zastępowania miecza przez rapier, są to jednak kompletne bzdury. Miecze funkcjonowały przed rapierem, w trakcie jego największej popularności, także po jego zniknięciu. Należy też pamiętać o tym, że praktyczni ludzie często oprawiali stare głownie, średniowieczne (jeśli były dobrze zachowane) w nowe rękojeści, czy tez używali mieczy o bardzo solidnej budowie, nieraz znacznie mocniejszych i cięższych od tych średniowiecznych.

Terminologia szermiercza, czyli o rodzajach mieczy

Sztuka walki z użyciem miecza renesansowego jest dobrze zachowana w traktatach i ewidentnie daje dowody na to, że zarówno sam miecz, jak i sztuka szermiercza w nim wykorzystywana, są spadkobiercami dawnych mistrzów.

Niewątpliwie ciekawostką jest dość popularna dla tej broni (choć bardzo trudna) sztuka walki dwoma mieczami.

Broadsword, basket-hilted-sword, pałasz/miecz koszowy

Nader popularna broń kawalerii, czyli typowo wojskowa, już od XVI wieku. Cechą charakterystyczną była zamknięta rękojeść, do tego czasami w bardzo zdobny sposób. Często głownia była jednosieczna, jednak nie jest to regułą, podobnie jak i samo wojskowe, kawaleryjskie zastosowanie. Zdarzało się bowiem wiele rodzajów podobnej broni o bardzo zmiennych parametrach (długość i ciężar). Po prostu niektóre z tych mieczy były też wykorzystywane pieszo (np. popularny w Anglii zestaw z małą tarczą, czy kilka innych), nawet były egzemplarze typowo paradne, zdecydowanie delikatniejsze i oczywiście zdobniejsze od ich bojowych braciszków.

Terminologia szermiercza, czyli o rodzajach mieczy

Brytyjski pałasz kawalerii. W oryginale mortuary sword, bardzo fajna nazwa, nawiasem mówiąc:)

Istniało tez trochę innych mieczy, które albo zasługiwały na oddzielną klasyfikacje i uznanie, czy też wymykały się wszelkim próbom ich zaszufladkowania. Dobry przykładem jest wenecka schiavona (słowiańska dama), ciężka i solidna broń, typowa dla słowiańskim najemników z Dalmacji. Innym sławny i zazdrośnie strzeżony przez lancknechtów katzbalger (kocia skórka), zazwyczaj krótki, jednoręczny mieczyk z esowatym jelcem, który jednak potrafił przybrać większe rozmiary, więc tak jakby przestawał być katzbalgerem. Pappenheimer jest określany jako jedyny rapier, który występował na polu bitwy. Problem jednak w tym, że broń opracowana przez Gottfrieda Pappenheima (używana podczas wojny trzydziestoletniej) nie była żadnym rapierem, tylko w zasadzie… mieczem:) Wreszcie niezwykły ulfbercht, teoretycznie miecz karoliński/wikiński, jednak z uwagi na swe niezwykłe właściwości powinien zostać zaliczony do zupełnie odrębnej kategorii (wyrastał ponad ówczesną rzeczywistość:)

Na specjalne uznanie zasługuje też sławny claymore, wielki dwuręczny miecz szkockich Highlanders.

Terminologia szermiercza, czyli o rodzajach mieczy

Była to broń narodowa, w zasadzie symbol walki o niepodległość z Anglikami. Claymore, czyli claidheamh mor – wielki miecz.

Problem jednak w tym, że obecnie tej samej nazwy używa się do innej, również sławnej broni:

Terminologia szermiercza, czyli o rodzajach mieczy

Mimo iż niektórzy badacze postulowali, by ten nazywać claidheamh beag, czyli mały miecz, to jakoś ich rozsądne argumenty nie znalazły dojścia. Stąd też według wielu mamy dwa różne claymore’y.

Katana to szabla, czy miecz?

Według zachodniej terminologii katana (no i tachi) to oczywiście szabla – wygięta, jednosieczna broń. Jednak zawsze starano się gloryfikować japońską broń, więc nazwano ją mieczem. Nie wiem czy w języku japońskim można doszukać się podobnych niuansów, jednak w tym wypadku najlepiej stosować oryginalne nazewnictwo – katana, tachi … po prostu:)

Ryuuk
O mnie Ryuuk

Nowości od blogera

Komentarze

Inne tematy w dziale Kultura